استخوان ها از محکم ترین و در عین حال حساس ترین اعضای بدن می باشند. که به دلایل مختلفی نظیر تصادف، سقوط، ضرب دیدگی، بیماری های استخوانی و … ممکن است دچار مشکل شوند. به همین دلیل برای تشخیص نوع آسیب دیدگی استخوان و شدت آن نیاز به تصویربرداری از استخوان ها می باشد. آزمایش تراکم استخوان یکی از رایج ترین و همچنین مطمئن ترین روش های تصویربرداری از استخوان ها می باشد. به همین منظور در این مقاله از سایت دکتر بهنام نصیری، جراح و متخصص ارتوپد، قصد داریم شما را با مراحل انجام کار دستگاه سنجش تراکم استخوان و نحوه تفسیر نتیجه آن، بیشتر آشنا کنیم.
نحوه انجام سنجش تراکم استخوان
در آزمایش تراکم استخوان برای تصویربرداری از استخوان ها از اشعه ایکس استفاده می شود. به این صورت که مقداری از این اشعه توسط استخوان بدن جذب شده و باقی آن از استخوان عبور می کند. سپس میزان اشعه جذب شده و عبور داده شده مورد بررسی قرار می گیرد. در صورتی که اشعه بیشتری جذب استخوان شده باشد، به این معنا است که تراکم استخوانی بیشتری وجود دارد و هرچه اشعه بیشتری عبور کرده باشد، به معنای وجود خلل و فرج بیشتری استخوان است. نحوه انجام تست تراکم استخوان به گونه ای است که ابتلا بیمار روی تخت مخصوص دراز می کشد. سپس دستگاه انجام تست روی قسمت مورد نظر از بدن او تنظیم می شود. در ادامه اشعه ایکس به استخوان او تابیده می شود و میزان اشعه ها توسط کامپیوتر ثبت می شود. برای دستیابی به نتیجه دقیق تر، بهتر است بیمار در طول تصویربرداری چند باری جابجا شود. معمولا از این آزمایش برای بررسی مهره های کمر، استخوان لگن، مفاصل ران ها و قسمت هایی که دچار شکستگی شده اند استفاده می شود. از رایج ترین کاربردهای تست تراکم استخوان می توان به موارد زیر اشاره نمود:
- استفاده طولانی مدت از داروی کورتون
- ایجاد شکستگی در استخوان ها به دلیل ضربه و تصادف
- یائسگی زودرس در بانوان
- بروز آمنوره (قطع شدن قاعدگی)
- پیش از یائسگی
- قوز ایجاد شده روی کمر
- کمبود وزن شدید به همراه BMI پایین تر از 19
- وجود بیماری های مرتبط با استخوان مانند آرتروز، روماتیسم، پوکی استخوان و …
مزایای سنجش تراکم استخوان
معمولا آزمایشات و بررسی های این چنین زیاد روتین نیست . اما نیاز است که شما سنجش تراکم استخوان را در سنین بالاتر از 35 سال انجام دهید تا متوجه میزان تراکم استخوانی بدن شده و از بروز بیماری هایی مانند آرتروز جلوگیری نمایید. این آزمایش شکلی پیشرفته از فناوری اشعه ایکس است که می تواند به طور بسیار دقیق میزان تراکم استخوانی شما را نشان دهد. به همین علت اگر دچار پوکی استخوان باشید یا در این رابطه مورد تهدید قرار بگیرید درمان و یا پیشگیری از آسیب های بعدی راحت تر صورت می گیرد. ذسنجش تراکم استخوان امروزه روشی استاندارد برای اندازه‌گیری تراکم مواد معدنی استخوان (BMD) است و به متخصص ارتوپدی برای ارائه طرح درمان صحیح کمک بزرگی می کند.
همچنین سنجش تراکم استخوان کمک می کند تا بیماری و مشکلات ایجاد شده به طور دقیقی شناسایی شوند و از این طریق درمان صحیحی برای آن در نظر گرفته می شود. طی این روش برای تولید تصاویری از داخل بدن، شما در معرض دوز کمی از پرتو یونیزه‌کننده قرار می‌گیرید.نگران نباشید چرا که این اشعه برای بدن شما ضرر ندارد و آسیبی به بافت های استخوانی وارد نمی کند. اشعه ایکس قدیمی‌ترین و پرکاربردترین شکل تصویربرداری پزشکی است، اما امروزه شامل پیشرفت و تحول چشمگیری شده که نتایج بسیار دقیقی را ارائه می کند.
سنجش تراکم استخوان برای تمامی بافت های استخوانی بدن انجام نمی شود، و اغلب در قسمت تحتانی ستون فقرات و باسن را تحت نظر قرار می دهد. در کودکان و برخی از بزرگسالان گاهی اوقات کل بدن اسکن می‌شود که این مورد به تشخیص پزشک تجویز خواهد شد. دستگاه‌های جانبی که از اشعه ایکس یا اولتراسوند استفاده می‌کنند نیز گاهی برای غربالگری توده کم استخوانی بیشتر در قسمت ساعد استفاده می‌شوند. در برخی موارد از سی تی اسکن با نرم‌افزار ویژه نیز می‌توان برای تشخیص یا پایش توده استخوانی (QCT) استفاده کرد. این روش نیز دقیق است اما نسبت به سنجش تراکم استخوان کمتر استفاده می‌شود.
اقدامات قبل از انجام آزمایش
در صورت بروز هر کدام از مشکلات مرتبط با استخوان ها علائمی نیز مشاهده می شود، که نشان دهنده شروع مشکلات استخوانی است. اما متاسفانه در صورت بروز پوکی استخوان، فرد هیچ علائمی را مشاهده نخواهد کرد. به همین دلیل تنها روش تشخیص این بیماری انجام آزمایش تراکم استخوان می باشد.
به همین دلیل در صورتی که فرد مشکوک به این بیماری باشد، برای تشخیص دقیق تر نیاز به انجام این تست می باشد. اقدامات لازم پیش از انجام تست تراکم استخوان عبارتند از:
- از مصرف مکمل ها و مواد غذایی غنی از کلسیم به مدت 24 ساعت پیش از آزمایش اجتناب نمایید.
- به هیچ عنوان از یک هفته قبل از تست تراکم استخوان سی تی اسکن هایی که نیاز به رنگ کنتراست دارند، انجام ندهید. زیرا این رنگ ها ممکن است در نتیجه تست اختلال ایجاد نمایند.
- در صورت استفاده از هرگونه داروی خاص، پیش از انجام تست آن را به پزشک اطلاع دهید.
- از همراه داشتن سکه و اشیاء فلزی هنگام انجام تست خودداری نمایید.
- در صورتی که مشکوک به بارداری هستید، بهتر است پیش از انجام تست به پزشک خود اطلاع دهید.
- هنگام انجام تست بهتر است از لباس های گشاد و راحت و فاقد دکمه، زیپ و قسمت های فلزی استفاده نمایید.
- بهتر است شب قبل از انجام آزمایش حمام کنید.
تفسیر جواب آزمایش
همانطور که گفته شد آزمایش تراکم استخوان با اندازه گیری اشعه جذب شده و خارج شده از استخوان به بررسی میزان مشکلات استخوانی می پردازد.
معمولا اشعه مورد استفاده در این تست DEXA است که به بررسی میزان مواد معدنی و کلسیم موجود در استخوان می پردازد. نتیجه حاصل شده از تست تراکم استخوان با دو پارامتر T و Z مشخص می شود. پارامتر T نشان دهنده جرم استخوان می باشد، که معمولا میان بانوان و آقایان متفاوت است. به همین دلیل جرم استخوان فرد با همجنس خود مقایسه می شود. پارامتر Z نیز نشان دهنده تراکم استخوان است. که با فرد مشترک از نظر سن، همجنس و فرم بدنی یکسان مقایسه می شود.
میزان پارامتر T در صورتی که بیشتر از 1- باشد، نشان دهنده میزان جرم استخوان نرمال است. در صورتی که این پارامتر 1- تا 2.5- باشد، نشان از احتمال ابتلا به پوکی استخوان خفیف است. اما اگر این میزان کمتر از 2.5- باشد، به معنای ابتلای فرد به پوکی استخون شدید می باشد. در رابطه با پارامتر Z نیز اگر میزان آن کمتر از 2- باشد، به معنای کاهش تراکم استخوانی است. البته افراد سن بالا شامل این موضوع نمی شوند. بنابراین در صورت مشاهده نتایج، پزشک برای اطمینان بیشتر آزمایشات تکمیلی تجویز می نماید.
عوارض دستگاه سنجش تراکم استخوان
افرادی که می خواهند برای اولین بار تست تراکم استخوان انجام دهند، معمولا به دلیل ترس ناشی از درد آن، دچار استرس و اضطراب می شوند. اما نکته قابل توجه در رابطه با این تست عدم درد هنگام انجام تصویربرداری است.
البته به دلیل استفاده از اشعه رادیواکتیو ممکن است مقداری گرما روی پوست احساس شود. از طرفی به دلیل ضررهای احتمالی ناشی از این اشعه روی جنین، انجام این تست برای بانوان باردار ممنوع می باشد.
همچنین به دلیل استفاده از اشعه ایکس، بهتر است در طول مدت کوتاه چندین بار از این تست استفاده نشود.
به طور کلی انجام این تست معمولا با عوارض طولانی مدت و نگران کننده ای همراه نیست. با این وجود افراد جوان تا زمانی که در معرض ابتلا به بیماری های استخوانی قرار نگرفته اند، بهتر است این تست را انجام ندهند. انجام این آزمایش برای بانوان بالای 65 سال و آقایان بالای 70 سال الزامی است. همچنین افراد زیر 65 سال که دچار بیماری روماتیسم، پوکی استخوان و یا بیماری نرمی استخوان می باشند نیز، باید به صورت دوره ای و تحت نظر پزشک معالج هر چند وقت یکبار این تست را انجام دهند، تا درصد بیماری را بررسی نموده و از پیشرفت بیماری جلوگیری نمایند.